Спадніца

Другой найважнейшай састаўной часткай беларускага жаночага комплексу з'яўляецца спадніца.

Гаворачы аб тыпе жаночага паяснога адзення наогул, перш за ўсё падзяляюць яго на дзве групы: сшытае (глухое) і расхіннае.

Паколькі для беларусаў з параўнальна даўніх часоў і ў вывучаемы перыяд характэрна была сшытая спадніца, для вызначэння яе своеасаблівасцей прыцягваюцца іншыя дадатковыя характарыстыкі: матэрыял, колькасць і размяшчэнне палотнішчаў, тэрміналагічныя даныя, нарэшце, расфарбоўка тканш, што ідуць на пашыў спадніц.

Амаль да XX ст. беларускія сялянкі шылі спадніцы пераважна з даматканіны - палатна, сукна, паўсукна; найбольш заможныя на свята - з куплёных тканін (карта 5).

Шыліся спадніцы звычайна з трох, чатырох, шасці падоўжных полак, якія сшываліся разам і ля пояса збіраліся ў зборкі або складкі. Шырыня полак раўнялася шырыні вытканага матэрыялу.

Радзей шылі спадніцы з папярочнага кавалка тканіны - так званыя папярэчкі. Абшыўка, або пояс, спераду ці трошкі збоку зашпільвалася, але часцей завязвалася тасёмкамі з палатна ці паяском, сплеценым з хатніх нітак (дадатак, XII, XIII, XIV, XV, XVI). Унізе з ісподняга боку спадніца падшывалася "падпадолкам" з хатняга палатна шырыней каля 4-5 см або з сукна цёмнага колеру.

У суконных спадніцах, якія часцей за ўсе шыліся з падоўжных полак, верхняя частка пярэдняй полкі часам рабілася або з матэрыялу іншай якасці (напрыклад, з палатна), або з таго ж матэрыялу, але вытканага больш простым узорам і часам нават іншай расфарбоўкі. У спадніцах-"папярэчках" такая ўстаўка сустракалася толькі ў выключных выпадках (напрыклад, вёска Юндзілавічы Пружанскага раёна Брэсцкай вобласьці). Больш таго, у тых раёнах, дзе бытавалі спадніцы-"папярэчкі", нават у спадніцах з падоўжных полак устаўка іншай якасці і колеру не рабілася.

У некаторых месцах Беларусі сустракаліся спадніцы з прышытым ліфам. Ліф шыўся або з таго ж матэрыялу, што і спадніца, або (і гэта часцей) з матэрыялу іншай якасці І афарбоўкі  (часам з дарагога атласу). Сабраная ў дробныя зборкі каля ліфа такая спадніца абавязкова зашпільвалася, а не завязвалася. Ліф шыўся на падкладцы з хатняга палатна (дадатак, XVII)

Мясцовыя назвы касцюма ў цэлым і яго асобных састаўных частак часта праліваюць святло на паходжанне таго ці іншага віду адзення, на яго першапачатковае прызначэнне. На аснове тэрміналагічнага матэрыялу з пэўнай доляй верагоднасці можна гаварыць аб гісторыі адзення, аб культурных узаемасувязях народаў у далёкім мінулым. Тэрміналагічныя даныя па беларускаму паясному адзенню раскрываюць нам многа цікавага, не зафіксаванага пісьмовымі крыніцамі.

Сшытая спадніца ў беларусаў мела шмат розных назваў, адны з якіх былі вузкалакальнага распаўсюджання, іншыя вядомы амаль паўсюдна. Назва нярэдка вызначалася матэрыялам (палатно, сукно), якасцю і тэхнікай вырабу матэрыялу, з якога яна шылася, а таксама і расфарбоўкай.

Пашытае з даматканага палатна паясное адзенне паўсюдна на Беларусі называлася спадніцай. Палатняная спадніца ў залежнасці ад расфарбоўкі мела назвы: "бяляк" - зусім белая; "сінька", "самасінька", "сіняк" - афарбаваная ў сіні колер; "набойка" - з набіўной тканіны; "рабушка", "рабан", "шарачок" - з палатна, тканага ў клетку. У залежнасці ад якасці матэрыялу ўзніклі асобныя назвы паўсуконных спадніц: "палавіннік", "дрыліх", або "дрылішка".

З пранікненнем у вёску фабрычных тканін у радзе месц Магілёўскай губерні з'явіліся назвы "мультоўка", "мультаноўка". У процілегласць ім у гэтай жа губерні сталі ўжывацца назвы "саматканка", "саматканік", "парцянік", "палатнянік", у якіх адлюстравана іх "даматканае паходжанне".

Спадніцы, якія шыліся з шарсцяной або паўшарсцяной хатняга вырабу тканіны, на Беларусі называліся часцей за ўсё андаракамі. Гэта назва вядома амаль паўсюдна, за выключэннем паўночна-заходніх раёнаў. Тэрмін "андарак" большасць вучоных не без падстаў звязваюць з нямецкім словам "Unterrock" 8. У працы В. Лазінскага ёсць прамое ўказанне на нямецкае паходжанне гэтага тэрміна. Лазінскі адзначаў, што недастаткова быць знаўцам усходніх і заходніх моў, таму што вельмі часта назва матэрыялаў і сукенак непазнавальна змяняецца ў польскай мове. "Хто ж, напрыклад, лёгка адгадвае, што польскі "індэрак" гэта нямецкі "Unterrock" 9.

Найбольш верагодным будзе меркаванне, што нямецкае слова "Unterrock" пранікла і ўмацавалася ў Польшчы, а затым праз польскае асяроддзе прыйшло на Беларусь. Гэта меркаванне пацвярджаецца тым, што ў старажытных беларускіх помніках пісьменнасці, як правіла, шарсцяныя спадніцы называліся, як і ў палякаў, індэрак: "Индерак адамашки чирвоное" або "индерак бархановый, брушками лисими подшитый" 10. Можна меркаваць што "індэрак" з'яўляўся адзеннем забяспечаных класаў і служыў верхняй спадніцай, у той час як нямецкі "Unterrock" - гэта ніжняя сукенка. Ад пануючых саслоўяў, магчыма, праз краўцоў яўрэяў тэрмін "індэрак", у беларускім вымаўленні "андарак", перайшоў да простага саслоўя. He выпадкова тэрмін гэты быў засвоен для суконнай спадніцы як больш прыгожага святочнага адзення, якое, магчыма, і шылі спецыяльныя майстры, a не самі сяляне.

У XIX - пачатку XX ст. у Беларусі быў вядомы тэрмін "панёва", якім часцей называлі доўгія да пят спадніцы, сшытыя ў 4-5 полак з сукна хатняга вырабу. Панёвамі называлі сшытую спадніцу тыпу андарака ў вёсцы Новая Ёлча Брагінскага раёна 18. У I. A. Сербава адзначаецца, што жанчыны з вёсак, размешчаных па р. Пцічы (прыток Прыпяці) насілі панёвы - шарсцяныя доўгія спадніцы